Pokój w zamku królewskim.

CAR
sam

Nudno! Szkoda, żem puścił tego szambelana,

Co jak mops na dwu łapach przede mną tańcował.

Skacz! skacz! skacz! Rad bym dostać Machmuda sułtana,

Aby skakał przede mną... Będę go częstował

Dymami siarki, prochu, aż w dymie uduszę...

Patrzy na ściany.

Cóż to, na ścianach gmachu pył spostrzegam brudny?

Tam w końcu; pająk sidła zastawuje musze.

Pył... pył... Ten pył mię bawi, świadczy gmach odludny,

To chwast na grobie wroga... Polska już ostygła,

Umarła i na wieki. – Jak magnesu igła

Na północ obrócona, w Sybir patrzy mroźny.

Z dala trup tego kraju zdawał mi się groźny...

Marzące o podbojach myśli nieraz zwichnął...

Przyjechałem... trup zadrżał, nawet się uśmiéchnął...

Łez nie widziałem... domy kobiercami kwietne...

Daléj więc... Europę jak jabłko rozetnę,

A nóż zatruty obie zatruje połowy.

Króle! dajcie mi pokłon koronami z głowy!...

Ha! ha! albom ja wielki? albo świat ten mały?

Albo głupi świat cały? albom ja rozumny?...

Część ogromnego kraju Szach mi oddał dumny;

Garść téj ziemi kazałem spłomienić w kryształy

I kryształowe łoże Szach dostał, i wdzięczny.

O wielki synu słońca! o bracie miesięczny!

Czy ci nie zimno w łożu kryształowém cara?

Na zachodzie stugłowa wyrasta poczwara,

Lecz wkrótce w petersburskiéj każę ulać

Łoże drugie z kryształu, dla ludów zachodu;

Miarę na długość wezmę z moskiewskiego rodu,

A który naród dłuższy nad łoża okucie,

Kryształu nie rozciągnę, lud skrócę o głowę.

Ludy! poszlę wam! poszlę łoże kryształowe.

Któż to?. .. Brat mój !

Książe Konstanty wbiega zadyszany.

Jak się masz, Kostusiu! co słychać?

WIELKI KSIĄŻĘ

Wasza Cessarska Mość... niech..

CAR

Nie możesz oddychać?

Widać, żeś się tu spieszył? czemuż ci tak śpieszno?

Zapewne mi przynosisz jaką wieść pocieszną?

WIELKI KSIĄŻĘ

Ha, Sasza Cessarska Mość... kazałeś...

CAR

Mów śmiało...

WIELKI KSIĄŻĘ

Rozstrzelać... Ha!

CAR

Tak mi się, bracie, podobało...

WIELKI KSIĄŻĘ

Niech Wasza Cessarska Mość odwoła! niech raczy

Odwołać wyrok śmierci.

CAR

Książe; co to znaczy?

WIELKI KSIĄŻĘ

Proszę Waszéj Cessarskiéj Mości, niech ten człowiek

Żyje... Nie traćmy czasu – chwili, mgnienia powiek,

Oto ułaskawienie, pióro...

CAR

Pióro moje

Spisałem na wyroku śmierci, przy nim stoję.

WIELKI KSIĄŻĘ

Wasza Rska Mość niech stawi żyda na papierze,

Byle podpis... do kroćset...

CAR

Bracie, mówmy szczerze,

Chcesz ocalić Kordiana?

WIELKI KSIĄŻĘ

Chcę! chcę! chcę!

CAR

I właśnie

Dlatego zginie.

WIELKI KSIĄŻĘ
z zadziwieniem

Co? Co?

CAR

Bracie, skończmy waśnie,

Spać mi się chce...

Książę chodzi po sali, widać w nim burzę wściekłości... bierze z kominka porcelanę i rozciska w dłoni...

WIELKI KSIĄŻĘ

Dlaczegoż Wasza Mość Cessarska

Nie chce téj małej łaski? – Jam ci tron darował!...

CAR

Bracie, pohamuj wściekłość, co nozdrzami parska.

WIELKI KSIĄŻĘ

Przebacz, Wasza Cessarska Mość, będę hamował,

Lecz proszę, niech ten człowiek żyje.

CAR

Tyś morderca,

Jeśli on nie morderca... Odejdź, bracie miły,

Nie chce mi się zaglądać w brudy twego serca;

Wolałbym dwumiesięczne rozrzucać mogiły.

WIELKI KSIĄŻĘ

Co? Nie rozumiem...

CAR

No! no! idź i bądź spokojny.

WIELKI KSIĄŻĘ

Bracie! bracie, z tygrysem nie zaczynaj wojny!

Jam ci tron dał, na którym siedzisz, ja przy tronie

Leżę jak lew brązowy, jeśli ja zawyję?

Jeśli usłyszą ludy, że lew ryczy? żyje?

Ludy przypomną, żem ja winien żyć w koronie,

A ty w stajni, w kazernie musztrować szeregi...

CAR

Książę! widzę, że wina przelałeś nad brzegi,

Co, tyś mi tron darował? Było go wziąść, bracie,

Boś ty się w purpurowej urodził komnacie,

Sto dział grzmiało nad twoją złocistą kołyską

I dano ci greckiego cesarza nazwisko;

Lecz potém matka twoja, żona Pawła cara,

Zbrzydziła cię, wyrodku! Tyś miał nos Tatara,

Zamiast ssać łono, tyś je pokąsał jak szczenię...

Wyrosłeś. Przyszła matka i rzekła: Tyś głupi,

A tobie powiedziało to samo sumnienie.

Rzekła ci: Daj tron bratu! rzekłeś: Niech brat kupi...

Więc kupiono u ciebie zrzeczenie się tronu.

Było go wziąść... a co by ci zostało z plonu?

Czy śmiałbyś w oczy matki spojrzeć okiem cara?

A uśmiech jéj? a słowo: Tyś głupi? a czara

Nalana zmarszczonymi rękami twéj matki?...

WIELKI KSIĄŻĘ

Carze! carze! truciznę schowaj na ostatki.

Znałem was dobrze, katów bezczestnych i dumnych,

Was matka nauczyła zabijać słowami.

Dwóch było mądrych, trzeci głupi; do rozumnych

Ktoś rzekł: Waszego ojca udusim szarfami

Odpowiedzieli: Dobrze. Poszli... udusili...

Pomnisz, Beningsen przyszedł i rzekł: Pawła cara

Udusiliśmy... rzekli: Amen... Więc zabili,

Sami zabili ojca – a noc szarfy kara...

Ha! szarfy wyrzucili jak zużyte sprzęty

Za granice moskiewskie, na kraje sąsiadów;

Darowali Europie gniazdo żółtych gadów.

A do lochu rzucili zewłok ojca święty,

Zaledwo ksiądz odszeptał jeden pacierz prędki.

Nie wynieśliście trupa na tron złotolity?

Bo spod nogi zabójców wyszedł zmięty, zbity,

Podobny do tygrysa z błękitnymi cętki.

Lecz naród krzyczał: Syny! wyście nam ukradli

Komedyją pogrzebu, łzy wasze książęce

I widok miły królów, co tak nisko spadli...

Wynieście ojca ciało! całujcie mu ręce!

Bo my chcemy obaczyć, jakie to są cary,

Których można zabijać bez sądu i kary...

Pamiętasz! jak zduszony kadzideł wyziewy

Całowałeś tę rękę, i całun żałobny?...

A potém myłeś usta całą wodą Newy.

O! jak ty jesteś, bracie, do ojca podobny.

Patrzeć nie mogę! Zmyj twarz! zmyj twarz, podobieństwo...

Bo ja patrzeć nie mogę... Bo rzucę przekleństwo,

Które aż Bóg usłyszy...

CAR

To królewska zbrodnia.

WIELKI KSIĄŻĘ

A wszakże ci Sybircy, których karzesz co dnia,

Mogą krzyczeć z kibitek: Carze! z nami razem!

Jedź z nami! bo zabiłeś ojca; niechaj katy

Pocałują cię w czoło czerwoném żelazem...

Lecz ty lud trzymasz głupi, bez żadnéj oświaty.

Kilka kłosów z gwardyjskiéj wyrosło równiny,

Więc na Turków! – Michale, wiedź ich... On nie umie...

Wiesz, czego chcę po tobie? – Michał nie rozumie.

Głupcze, krzyknąłeś podsadź pod szeregi miny,

I wysadź na powietrze!... Brat Michał dwa palce

Do czoła – pokłon niemy – i odszedł – a w miesiąc

Pod gwardią zatopione saletry padalce

Wybuchnęły jak piorun... aż grunt musiał przesiąc

Krwią ruską... Car się uśmiał... i rzekł: To pomyłka!...

A wiesz, carze? że za to mało knuty! zsyłka!...

Katorgi nawet mało!...

CAR

Bracie, twego serca

Powstydziłby się może najęty morderca.

Przypomnę ci zdarzenie...

WIELKI KSIĄŻĘ

Co? jakie?

CAR

Nie skłamię.

Znałeś?

Mówi kilka słów do ucha Księciu.

WIELKI KSIĄŻĘ

Carze! milcz! milcz! milcz!

CAR

Nie! aż cię połamię

Słowami knutowymi... aż czoło wypiekę

Do mózgu myśli twoich.

WIELKI KSIĄŻĘ

Carze, ja się wściekę!

Milcz !

CAR

Milczeć?... Wszak nie jestem sumnieniem książęcia

Ani pochlebcą płatnym...

WIELKI KSIĄŻĘ

Na wszystkie zaklęcia!

Milcz!

CAR

Gdzie się owa piękna Angielka podziała?

Lat szesnaście, dziecinna, płocha, jak śniég biała,

Z błękitnymi oczyma, na balach szczęśliwa,

Na pół smutna, wesoła, mdlejąca i żywa;

Tak nieświadoma uczuć i światowéj burzy,

Że mogłaby się kochać sercem w białéj róży,

I bronić się kotarą zakrytego łoża

Przed róż kwitnących wzrokiem...

Książę siada – i trzyma oczy wlepione w ściany.

Na nią ręka Boża

Wysypała brylanty wszystkie i gwiazd ognie...

Lekki twór kryształowy złamie się, nie pognie –

Tak właśnie ona...

WIELKI KSIĄŻĘ

Ona... widzę ją...

CAR

W dzień pewny

Przed dóm Angielki, dworska zajeżdża kareta;

Zapraszają lokaje na bal do królewny.

W lekkich szatach, niemyślna jak motyl kobieta,

Przyjeżdża, wiodą w zamek – w nieznane komnaty.

Pyta, gdzie bal? gdzie światła? gdzie muzyka? kwiaty?

Wszędzie cicho... prowadzą... wiesz, gdzie wprowadzona?

Nie starłeś jeszcze z czoła śliny, którą plwała.

Mściwy – wołasz... żołnierzy wściekłych rota cała...

Wali się...

WIELKI KSIĄŻĘ

Nie kończ, carze! bo ci język skona!

CAR

Siedź i słuchaj! Wiem koniec zabawnéj powieści.

Na piękny żart się zdobył lubownik niewieści;

Jak ukryć trupa? Lato – nie włożyć do lodu!

A trzeba skryć przed carem, przed posłem narodu,

Z którego książę ukradł człowieka – gdzież schować

Jeden z przyjaciół księcia podjął się usługi,

Nie zaniedbał wszelako włosów przemalować,

Twarzy przekształcić... Potem jak Pylades drugi,

Wziąwszy odzież bogatą, krzyże, tytuł grafa,

Najął w mieście część domu i zapłacił z góry.

Do pokojów z meblami weszła wielka szafa;

Co było w szafie? nie wiem – odźwiernego córy

Myślały, że w niej szaty wieszano dziewicze.

Zamknąwszy drzwi na zamek zniknął Pylad wierny.

Upływa tydzień – drugi:.. szmery tajemnicze...

Przez szpary do pokojów zagląda odźwierny,

Nikogo... nagle krzyknął: Zaraza! zaraza!

Więc drzwi wywalił, z szafy odbija żelaza,

Okropnego coś razem wszystkie zmysły bije;

W szafie szkielet człowieka topi się i gnije...

Na trupie zapomniany brylant ogniem błyska.

Ten pierścień mówił... i dwa powiedział nazwiska:

Jej i twoje. –

WIELKI KSIĄŻĘ
budzi się z głębokiego osłupienia – i mówi z wyciem stłumioném zrywając się z krzesła.

Ha! carze! carze! znasz mordercę?

Ja ci muszę te słowa nazad w gardło wdławić!

Połknąłeś tajemnicę i nie możesz strawić?

Pomogę mieczem... Ona w sercu? wydrę serce!

Ona w mózgu? więc z mózgiem na ściany rozprysnę!

Czy wiesz, że skoro szpadą z okna tego błysnę,

Wnet czterdzieście tysięcy bagnetów poruszę?

No co? – Ja ci na gardle siądę i uduszę,

Do szaf zamknę królewskich i wyjdę wesoły.

Na ulicach Warszawy tłum ludu natrafię,

Cha! cha! cha! zapytają... gdzie brat? gdzie car? – w szafie!

Cha! cha!!! Cara zamknąłem jak miecz kata goły

W pochwę zgnilizny... Cha! cha! niechaj go rdza toczy!

Niech lud czuje w powietrzu! A co? drżysz, mój bracie?

Wiesz, żem silny jak tygrys... wiesz, że w téj komnacie

Jesteś sam na sam ze mną... A co? patrz mi w oczy!...

Car spogląda w oczy brata... i patrzą długo na siebie, jeden drugiego chce wzrokiem przełamać... Konstanty pierwszy spuszcza oczy... i oddala się... chodzi po sali. Car... uważa każde jego poruszenie i mówi do siebie...

CAR

Dobrze! wyszedłem cało... ta moskiewska żmija

Buntu dźwignąć nie mogła... myślą się zabija...

Gdyby zamiast słów szpady dobył, już bym nie żył...

Zamyślony – w zmarszczone czoło się uderzył;

Muszę tę myśl uprzedzić... Konstanty!...

WIELKI KSIĄŻĘ
odpasuje szpadę i podaje bratu.

Niech Wasza

Cessarska Mość tę szpadę weźmie...

CAR

Brat przeprasza...

Konstanty stoi milczący z czołem spuszczoném ku ziemi. Car bierze szpadę jego... potém podpisuje ułaskawienie Kordiana i zatknąwszy je na koniec szpady podaje Księciu mówiąc:

Weź je razem ze szpadą.

Książę schyla głowę – bierze szpadę, potém dzwoni gwałtownie. Adiutant wchodzi... Książę daje mu ułaskawienie.

WIELKI KSIĄŻĘ

Leć na plac Marsowy!

Weź mego konia, zabij w galop – a leć ptakiem...

Zanieś to... Biada! jeśli włos z Kordiana głowy

Spadnie, nim ty dojedziesz.–

Adiutant wychodzi.

CAR
ściskając dłoń wściekle

Mój brat... już Polakiem.